Tekst is uit de lezing over Maternus Muré van 24 april 2015 in de Surp Karapetkerk. Geschreven en gesproken door pater Maternus zijn achterneef de heer Harry Muré.
Hallo iedereen, dames en heren, en vooral natuurlijk ook de jeugd,
Armeniërs zijn belangstellende mensen, ze hebben leergierige kinderen, en daarom mag ik jullie graag iets vertellen over Maternus Muré. Hij is de man met het brilletje naast Komitas op de poster. Het zijn twee personen uit totaal verschillende werelden, maar ze hebben één ding gemeen. Ze stellen hun leven in dienst van het Armeense volk, de cultuur, het onderwijs en het besef van de menselijke waarden. Er is nog andere een overeenkomst, namelijk de muziek. Overal waar Maternus in Turkije als franciscaans missionaris werkt, richt hij een fanfare op. Als de Turkse nationalisten in 1920 zijn klooster vol Armeense vluchtelingen onder de voet dreigen te lopen, laat hij op de binnenplaats de fanfare spelen. De aanvallers zijn zo zeer onder de indruk van het triomfantelijk trompetgeschal, dat zij zich terugtrekken. Maternus wint aldus voldoende tijd om de ontsnapping van vierduizend Armeniërs uit de belegerde stad Marasch te organiseren. Het wordt een reddingsoperatie van Bijbelse dimensie, vergelijkbaar met de vlucht van Mozes en zijn volk door de Rode Zee.
Maternus Muré is een echte Maastrichtenaar, ’ne gewone jong oet Mestreech. Oudste zoon van een kleermakersfamilie aan het Sint Amorsplein, vlakbij het Vrijthof. Zelf heet ik Harry Muré. Maternus is een oudoom van me, een broer van mijn opa. Als gepensioneerd journalist werk ik aan de biografie van Maternus.
Na de ontsnapping uit Marasch verliest de groep van Maternus tijdens een barre tocht van meerdere dagen bijna duizend mensen en kinderen door vrieskou en uitputting. De vluchtelingenstroom bereikt uiteindelijk de stad Aleppo in Syrië, waar het in tegenstelling tot vandaag tamelijk veilig is voor de christenen. Maternus sticht er een nieuw klooster en een jongens- en meisjesschool. Dan maakt hij ook de balans op van de ellende die hij de afgelopen vijfentwintig jaar in Turkije heeft meegemaakt.
Hij schrijft: “Ik heb het afslachten van de Armeniërs door de sultan in 1895 in de steden Marasch, Aïntab en Urfa beleefd. Ik heb de moordpartijen van 1908 in de provincie Adana zien gebeuren. Ik heb de vernietiging van de Armeniërs door de Jong Turken in de Eerste Wereldoorlog meegemaakt en de deportaties naar de woestijnen van Mesopotamië tussen de Eufraat en de Tigris. Ik heb de bloedbaden onder de Armeniërs in 1920 beleefd. De gewelddadigheden in Marasch en de naburige dorpen waren zo extreem, dat zelfs de Turken er zich voor schaamden.”
Maternus is uitstekend geïnformeerd, zijn contacten onder de Armeniërs en de Turken reiken tot in de verste uithoeken van Anatolië. Hij spreekt en schrijft beide talen en is zowat de enige westerling die over de volle duur van de genocide ter plekke aanwezig was. Maternus noteert alles haarfijn en komt tot de volgende conclusie: “In vijfentwintig jaar is er niet één dag geweest zonder dat ik de mensen hoorde praten over de slachtingen in het verleden of hun angst voor de toekomst. Er is geen enkele dag geweest zonder dat de Turken dreigden met nieuwe bloedbaden. Het leven was één grote nachtmerrie. Je zou kunnen zeggen dat de Armeniërs geboren zijn om vermoord te worden.”
Maternus heet eigenlijk Paul. De familie is van Franse afkomst, achtergebleven in Maastricht na de aftocht van Napoleon. Paul gaat naar het gymnasium en besluit daarna missionaris bij de franciscaanse minderbroeders te worden. Dat lijkt hem wel wat, een spannend en avontuurlijk beroep. Hij wordt in Jeruzalem, het centrum van de minderbroeders, tot priester gewijd en noemt zich voortaan Maternus. Dat is zijn kloosternaam. Maternus gaat werken onder de Armeniërs. Die zitten tussen twee vuren. Aan de ene kant de Turken in hun afbrokkelende Ottomaanse rijk, aan de andere kant de westerse mogendheden die uit zijn op economische en strategische winst. Maternus schrijft vanuit Marasch aan de familie: “Zojuist waren er twintig christenen bij me. Ze kwamen vragen om een aalmoes. Ik heb het geld dat ik van jullie kreeg, onder hen verdeeld, zodat ze kleren en schoenen kunnen aanschaffen. Een week geleden waren de Turken klaar om de hele boel uit te moorden. Goddank is het onweer weggetrokken en we hopen dat het niet terugkeert.”
De Turken die hun macht in Europa steeds verder zien slinken, geven de Armeniërs de schuld van alle misfortuin. Zij zijn de zondebokken. Volgens de sultan en later de Jong Turken en tenslotte ook de nationalisten van Kemal Atatürk heulen de Armeniërs met de vijand. Daarom moeten ze verdwijnen. Maternus in een van zijn brieven: “Geen huis in de dorpen is overeind gebleven. Alles is verwoest en platgebrand. Drie kloosters zijn leeggeplunderd. De Armeniërs, voor zover zij nog leven, zijn vreselijk arme mensen. Ze bezitten helemaal niets meer.”
De Armeniërs behoren tot de oudste christelijke naties van de wereld. Ze wonen in het oosten van Anatolië, verspreid over een breed gebied dat zich uitstrekt van de Middellandse Zee tot aan de Kaukasus en de huidige republiek Armenië. Het zijn volgens Maternus vlijtige mensen die tegen de verdrukking in hun eigen identiteit en kerkelijke zelfstandigheid hebben weten te bewaren. “De fanatieke muzelmannen moeten daarentegen niets hebben van vooruitgang of broederschap met de christenen”, schrijft hij. De muzelmannen, dat zijn de moslims. Rooms-katholieke priesters mogen hun persoonlijke opvattingen niet verkondigen, ze dienen zich in neutrale termen te uiten. Maternus trekt zich van dat pauselijk gebod niets aan. Hij heeft het over christenhaters, bandieten en renegaten. “Het ergst van allemaal zijn de renegaten, de afvalligen”, noteert hij. “De ware Turk is echter een heel ander mens.” Daarom ook laat hij zijn fanfare regelmatig op Turkse bruiloften spelen.
Zijn waarnemingen staan in scherp contrast met de gevestigde meningen over het Armeense drama. Volgens Turkse historici heeft de Armeense Kwestie hooguit 300.000 slachtoffers geëist. In de westerse literatuur is meestal sprake van anderhalf miljoen doden. Maternus komt echter tot de conclusie dat er tijdens de vijfentwintig jaar durende etnische zuivering minstens twee miljoen Armeniërs de dood vonden.
Ook over de rol van Duitsland heeft Maternus een eigen, afwijkend oordeel. Volgens hem zijn de Duitsers grote boosdoeners. “Ze waren twintig jaar lang de bondgenoten van de Turken. Door hun militaire en economische invloed hadden ze de moordpartijen gemakkelijk kunnen voorkomen of althans beperken”, waarbij Maternus met bitterheid vaststelt, dat veel Armeniërs uitgerekend door kogels uit de beruchte Duitse Mausergeweren stierven.
In zijn brieven probeert Maternus de familie in Maastricht telkens gerust te stellen. “Ik leef nog en ben goed gezond”, schrijft hij, deze keer vanuit Aïntab. “Afgezien van enige doodslagen buiten de stad is hier alles goed rustig.” Hij heeft een onverbeterlijk gevoel voor humor. “Onze Lieve Heer zal me voor alle gevaren behoeden, en moest het zijn, welnu, een paar jaar vroeger of later, het maakt mij niet uit.”
Door zijn Franse naam behoort Maternus bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog bij voorbaat tot de vijanden van Turkije en Duitsland. Hij vlucht naar Palestina en duikt onder in een klooster in Jeruzalem. Turkije verliest de oorlog en nog voor het officiële einde is Maternus alweer terug in Marasch. Frankrijk krijgt de Turkse gebieden ten noorden van de Syrische grens als mandaatgebied toegewezen. De Armeense overlevenden van de genocide worden gerepatrieerd naar hun woonsteden. Er gloort nieuwe hoop in Marasch, Aïntab en Urfa. De Fransen werpen zich op als beschermers van de christenen. Er worden gouden bergen beloofd, veiligheid voor iedereen. De vreugde is van korte duur. Nog geen jaar later verkwanselt Frankrijk de Armeense belangen in ruil voor zijn economische belangen. Frankrijk is oorlogsmoe en laat de Armeniërs in de steek. Stiekem en zonder enige aankondiging trekken de Franse generaals hun bezettingsleger terug. Ze laten de pas in hun huizen teruggekeerde Armeniërs aan hun lot over. Dan volgt automatisch het laatste deel van de genocide. Turkse paramilitaire benden belagen Marasch en schieten vanaf de minaretten alles christenen dood. Maternus, zoals altijd goed geïnformeerd, weet echter tijdig met een grote groep Armeniërs aan het bloedbad te ontsnappen.
Een deel van de Armeniërs uit Marasch vestigt zich in Aleppo. Maternus blijft de laatste tien jaar van zijn leven bij hen. Hij richt een nieuwe fanfare op, hij onderwijst de weeskinderen in rekenen, lezen en schrijven. De kleermakerszoon leert de jongens timmeren enm metselen. Voor de meisjes laat hij borduur- en weefpatronen uit Nederland overkomen. “Aleppo is rustig”, schrijft hij aan zijn nichtje Antoinette in Maastricht. En aan zijn broer, mijn opa, die schoolmeester is in Gulpen, weet hij te melden, “dat de nieuwe huizen die in Aleppo worden gebouwd, nog mooier zijn dan die in Limburg.”
Maternus verzoent zich met de zekerheid dat hij Marasch nooit zal weerzien. Zijn profetische blik behoudt hij. In een van zijn laatste brieven, in 1929, voorspelt hij een nieuwe volkerenmoord. “De moordpartijen in Palestina tussen de joden en muzelmannen hebben hier in Aleppo geen indruk gemaakt. Wij christenen zijn voorlopig veilig, maar dat de joden mettertijd allen nog worden vermoord, daar kunnen we zeker van zijn.
Maternus is aan het einde van zijn Latijn. Hij is 66 jaar, nieren, hart en longen willen niet meer. Op een lentedag in mei 1932 dient de Armeense priester Jean Balian hem de laatste heilige sacramenten toe. In een brief die Jean Balian aan de familie in Maastricht schrijft, staat te lezen: “De volgende dag hebben we Maternus begraven. Er waren ook veel niet-katholieken in de stoet. In afwijking van het normale gebruik brachten de Armeniërs hem niet met paard en wagen naar de laatste rustplaats. Ze droegen hem op hun schouders van klooster naar het kerkhof aan de rand van de stad. Dat is een halfuur lopen.”
Beste mensen, helaas is dit een verhaal zonder einde. Marasch, de stad van Maternus, heet tegenwoordig Kahramanmaraş, vrij vertaald Het Heldhaftige Marasch, omdat het de eerste stad was die de Turkse nationalisten terugveroverden. In de stad van Maternus staan nu de Nederlandse patriotraketten opgesteld. In honderd jaar verandert er niets.
Harry Muré
Foto's op deze pagina zijn eigendom van de heer Harry Muré, deze mogen niet gebruikt of gedeeld worden zonder zijn toestemming.
Samen vormen we het Lichaam van Christus